I. TỔNG QUAN VỀ BỆNH DẠI

Bệnh Dại là một bệnh do virus gây ra, có thể phòng ngừa được, thường lây truyền qua vết cắn của động vật mắc bệnh Dại. Chó là nguyên nhân chính gây tử vong do bệnh Dại ở người, chiếm tới 99% tổng số ca lây truyền bệnh Dại sang người, trẻ em 5 - 14 tuổi là nạn nhân thường xuyên. Virus bệnh Dại lây nhiễm vào hệ thần kinh trung ương của động vật có vú, cuối cùng gây bệnh ở não và tử vong.

Tuy nhiên, bệnh Dại có thể ảnh hưởng đến cả vật nuôi và động vật hoang dã. Nó lây lan sang người và động vật qua nước bọt, thường là qua vết cắn, vết trầy xước hoặc tiếp xúc trực tiếp với niêm mạc (ví dụ: mắt, miệng hoặc vết thương hở). Phần lớn các trường hợp mắc bệnh Dại được báo cáo mỗi năm do bị động vật nhiễm virus Dại cắn như chó, dơi, gấu trúc, chồn hôi và cáo, mặc dù bất kỳ động vật có vú nào cũng có thể mắc bệnh Dại. Mỗi năm thế giới có hàng chục ngàn người chết do bệnh Dại, chủ yếu ở châu Á và châu Phi, 40% trong số đó là trẻ em dưới 15 tuổi.

Ảnh minh họa chó Dại

(Một con chó dại cắn liên tiếp 06 người dân ở Hà Nội)

Bệnh Dại có thể được ngăn ngừa chủ động bằng cách tiêm phòng cho chó và không để bị chó cắn. Sau khi con người có tiếp xúc với động vật mắc bệnh Dại, có thể thực hiện phương pháp điều trị dự phòng sau phơi nhiễm (PEP), bao gồm:

- Rửa vết thương kỹ lưỡng, ngay lập tức bằng xà phòng và nước trong 15 phút.

- Nếu được chỉ định tiêm ngừa, người bị phơi nhiễm sẽ tiêm một loạt vắc xin bệnh Dại, tiêm Globulin miễn dịch bệnh Dại hoặc kháng thể đơn dòng để có thể cứu sống.

II. DẤU HIỆU TRIỆU CHỨNG BỆNH DẠI

- Thời gian ủ bệnh Dại thường là 2-3 tháng nhưng có thể thay đổi từ 1 tuần đến 1 năm, tùy thuộc vào các yếu tố như vị trí xâm nhập của vi rút và tải lượng vi rút.

- Các triệu chứng ban đầu của bệnh Dại bao gồm các dấu hiệu chung chung như: sốt, đau và cảm giác ngứa ran, châm chích hoặc bỏng rát bất thường hoặc không rõ nguyên nhân tại vị trí vết thương.

Khi virus di chuyển đến hệ thống thần kinh trung ương, tình trạng viêm não và tủy sống tiến triển và gây tử vong. Bệnh Dại lâm sàng ở người có thể được kiểm soát nhưng rất hiếm khi được chữa khỏi và có thể để lại những thiếu sót nghiêm trọng về thần kinh. 

- Giai đoạn tiền triệu chứng: thường 1- 4 ngày, biểu hiện cảm giác sợ hãi, đau đầu, sốt, mệt mỏi, khó chịu, cảm giác tê và đau tại vết thương nơi vi rút xâm nhập.

- Giai đoạn viêm não thường biểu hiện mất ngủ, tăng cảm giác kích thích như: sợ ánh sáng, tiếng động và gió nhẹ. Ngoài ra, còn có rối loạn hệ thần kinh thực vật như giãn đồng tử, tăng tiết nước bọt, vã mồ hôi, hạ huyết áp, đôi khi có biểu hiện xuất tinh tự nhiên.

- Bệnh tiến triển theo hai thể: thể liệt kiểu hướng thượng (hội chứng Landly) và thể cuồng.

- Bệnh thường kéo dài từ 2- 6 ngày, đôi khi lâu hơn và chết do liệt cơ hô hấp.

- Chẩn đoán bệnh dựa vào các triệu chứng lâm sàng, đặc biệt là các chứng sợ nước, sợ gió, sợ ánh sáng với các yếu tố dịch tễ học có liên quan.

III. CHẨN ĐOÁN BỆNH DẠI

Các công cụ chẩn đoán hiện tại không phù hợp để phát hiện nhiễm bệnh Dại trước khi xuất hiện bệnh lâm sàng. Trừ khi có các dấu hiệu sợ nước hoặc sợ khí đặc trưng của bệnh Dại, hoặc có tiền sử tiếp xúc đáng tin cậy với động vật nghi mắc bệnh Dại hoặc đã được xác nhận mắc bệnh Dại. Nếu không thì rất khó chẩn đoán lâm sàng.

Bệnh Dại ở người có thể được xác nhận trong cơ thể và sau khi chết bằng các kỹ thuật chẩn đoán khác nhau nhằm phát hiện toàn bộ virus, kháng nguyên virus hoặc axit nucleic trong các mô bị nhiễm bệnh (não, da hoặc nước bọt).

IV. ĐIỀU TRỊ BỆNH DẠI

Một khi các triệu chứng lâm sàng xuất hiện, bệnh Dại gần như gây tử vong 100%. Do đó, hàng năm, hơn 29 triệu người trên toàn thế giới nhận được PEP (dùng thuốc kháng vi-rút, PEP chỉ nên được sử dụng trong các tình huống khẩn cấp và phải được bắt đầu trong vòng 72 giờ sau khi phơi nhiễm). Điều này được ước tính để ngăn chặn hàng trăm ngàn ca tử vong do bệnh Dại hàng năm.

Trên toàn cầu, gánh nặng kinh tế của bệnh Dại do chó gây ra ước tính khoảng 8,6 tỷ đô la Mỹ mỗi năm, bên cạnh những tổn thương tâm lý không thể tính toán được cho các cá nhân và cộng đồng.

V. PHÒNG NGỪA BỆNH DẠI

Để chủ động phòng ngừa và kiểm soát bệnh dại, người dân cần thực hiện tốt các biện pháp sau:

1. Khi bị chó, mèo cắn, cào, liếm cần:

- Rửa kỹ vết thương bằng nước và xà phòng liên tục trong 15 phút, sau đó tiếp tục rửa vết thương bằng cồn 45-70%, cồn iod hoặc Povidone để làm giảm thiểu lượng vi rút dại tại vết cắn.

- Hạn chế làm dập vết thương và không được băng kín vết thương.

- Đến ngay cơ sở y tế gấn nhất như Trung tâm Y tế các huyện, thành phố, Trung tâm Kiểm soát Bệnh tật tỉnh, các cơ sở tiêm chủng gần nhất để được tư vấn và tiêm phòng dại kịp thời.

- Tuyệt đối không dùng thuốc nam, không tự chữa, không nhờ thầy lang chữa bệnh dại.

2. Tiêm phòng đầy đủ cho chó, mèo nuôi và tiêm nhắc lại hàng năm theo khuyến cáo của ngành thú y. Tiêm phòng cho chó, bao gồm cả chó con, là chiến lược hiệu quả nhất về chi phí để ngăn ngừa bệnh Dại ở người vì ngăn chặn sự lây truyền tại nguồn. Hơn nữa, tiêm phòng cho chó làm giảm nhu cầu về PEP.

3. Không thả rông chó, mèo; chó ra đường phải được đeo rọ mõm.

4. Không đùa nghịch, trêu chọc chó, mèo và không để con trẻ chơi đùa, đến gần chó, mèo.

Giáo dục về hành vi và phòng ngừa vết cắn cho cả trẻ em và người lớn là một phần mở rộng thiết yếu của các chương trình tiêm phòng bệnh Dại và có thể làm giảm cả tỷ lệ mắc bệnh Dại ở người và gánh nặng tài chính trong việc điều trị vết cắn của chó.

5. Dự phòng trước phơi nhiễm (PrEP) được khuyến nghị cho những người làm một số nghề nghiệp có nguy cơ cao, chẳng hạn như:

+ Nhân viên phòng thí nghiệm xử lý bệnh Dại và vi rút liên quan đến bệnh Dại

+ Người có hoạt động nghề nghiệp hoặc cá nhân có thể dẫn đến tiếp xúc trực tiếp với dơi hoặc động vật có vú khác có thể bị mắc bệnh Dại như nhân viên kiểm soát dịch bệnh động vật, kiểm lâm động vật hoang dã).

+ PrEP cũng có thể được chỉ định cho những người du lịch ngoài trời

+ Những người sống ở vùng sâu vùng xa, vùng lưu hành bệnh Dại cao với khả năng tiếp cận hạn chế với thuốc sinh học bệnh Dại.

VI. DỰ PHÒNG SAU PHƠI NHIỄM (PEP)

Dự phòng sau phơi nhiễm (PEP) là phản ứng khẩn cấp đối với phơi nhiễm bệnh Dại. Điều này ngăn không cho virus xâm nhập vào hệ thống thần kinh trung ương, điều này chắc chắn sẽ dẫn đến tử vong. Do đó, để hạn chế xảy ra tình huống này, cần: rửa kỹ bằng nước và xà phòng trong ít nhất 15 phút và điều trị tại chỗ vết thương càng sớm càng tốt sau khi nghi ngờ bị phơi nhiễm; đến cơ sở y tế để có thể được sử dụng vắc xin ngừa Dại/tiêm globulin miễn dịch bệnh Dại hoặc kháng thể đơn dòng vào vết thương, nếu được chỉ định.

Nguy cơ phơi nhiễm và chỉ định cho PEP tùy thuộc vào mức độ nghiêm trọng của việc tiếp xúc với động vật nghi mắc bệnh Dại, việc sử dụng một liệu trình PEP đầy đủ được khuyến nghị như sau:

Phơi nhiễm loại II và III yêu cầu PEP